تراش سنگ فیروزه

از میان انواع سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها، فقط چند سنگ و کانی محدود وجود دارند که در شکل نخستین خود و بدون تراش می‌توانند زیبایی و جذابیت خود را نشان دهند وگرنه به طور کلی همه سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها باید تراش داده شوند تا قابلیت خود را نشان دهند.

شکل و اندازهٔ طبیعی و ناخالصی‌هایی که همراه سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها وجود دارد و چگونگی استخراج آنها ممکن است نمود واقعی و ارزش ذاتی و زیبایی طبیعی آنها را مخفی نگه دارد، به همین سبب و علت‌های بسیار دیگر نیاز است که سنگ‌ها و کانی‌های گرانبها تراش یابند و پرورده شوند.

گرایش‌های علمی، شکل طبیعی گوهر را می‌پسندند اما هنر، تراشیدهٔ آن را می‌پسندد از این رو که بر جلای آن می‌افزاید و هنر آدمی را نیز در آن دخالت می‌دهد. جوهری نیشابوری دربارهٔ اشکال نگین‌های فیروزه نوشته است: «و چون انواع ممسوحات (صاف و صیقلی یا تخت) مربّع و مدوّر و مثمّن و مسدّس و دو نوع دیگر روی در بالا: مقّبب (گنبدی، محدب) و پیکانی. پیکانی از مقبّب بلندتر و تیزتر است. در خراسان و عراق ممسوح را می‌پسندند و در هندوستان پیکانی و مقبّب».

در تنسوخ نامه ایلخانی نیز آمده است: «و پیش بعضی ممسوح بهتر است و پیش بعضی پیکانی که اندک طولانی باشد بهتر می‌دارند و گفته‌اند در عراق و شام ممسوح دوست‌تر دارند و در خراسان و ماوراءالنهر پیکانی».

ابوریحان بیرونی در الجماهر توضیح می‌دهد: «اهل عراق نوع صاف و صیقل خوردهٔ فیروزه را بیشتر می‌پسندند و هندی‌ها و خراسانی‌ها گنبدی شکل و گرد (مثال می‌آورد: مانند دانه انگور) را بیشتر دوستت دارند».

در عرایس الجواهر، دربارهٔ تراش و جلای فیروزه نوشته شده: «فیروزه را با چرخ حکاکان یا سنگ آب می‌سایند و آن را با سنگ مکّی و اندکی روغن نرم کرده، سپس سنگ نیشابوری را مصول کرده و روی آن آب می‌ریزند تا از سر آن بگذرد بطوری که مادهٔ غلیظی ایجاد شود، سپس آن را روی قطعه‌ای چوب بید خشک هموار (که رویش را خراشیده اند) می‌مالند (در حد اعتدال در تری و خشکی)، سپس فیروزه را آرام آرام، روی آن می‌مالند تا جلا گیرد و براق شود».

اعتمادالسلطنه روش تراش فیروزه را اینگونه توضیح می‌دهد: «تراش فیروزه به واسطهٔ چرخی است که از سنباده و صمغ مخلوط کرده و می‌سازند. سنباده را از بدخشان و صمغ را از هندوستان می‌آورند و تراشنده با دست راست به واسطه کمان و زه، چرخ را می‌گرداند و فیروزه را با دست چپ بر روی چرخ می‌گذارد و برای آنکه انگشتش ساییده نشود قطعه چرمی یا کهنه یا چوبی به انگشت بسته، آن را محفوظ می‌دارد. تا سی چهل سال قبل، این چرخ‌ها معمول نبود. سابقاً تمام فیروزه‌ها را روی سنگ‌هایی که در کوه‌ها پیدا می‌شد و اندکی زبر بود می‌تراشیدند و وضع تراش آن به طور ساییدن بود. حالا هم فیروزه‌های ریزه را به همان وضع می‌تراشند. فیروزه را بعد از تراشیدن جلا می‌دهند و جلا دادن به ساییدن فیروزه است بر روی سنگ مصقل و با قطعه چرمی با خاک فیروزه‌ای که از چرخ به هنگام تراش پیدا می‌شود.

شکل تراش فیروزه به اندازه و شکل اصلی دانه و قطعه بستگی دارد. در میان اشکال، دو شکل متداول و مرغوب است: پیکانی و مسطح. پیکانی مخروطی است و هر چند برجستگی آن بیشتر و اوج آن تندتر باشد مرغوب‌تر و مطلوب‌تر است. تراش پیکانی، مخصوص فیروزهٔ خوش‌رنگ است چون اگر فیروزه کم‌رنگ باشد و پیکانی تراشیده شود اوج و بالای آن به واسطهٔ نازکی قبول شعاع خارجی می‌کند و سفید می‌نماید و از قیمت آن می‌کاهد.

تراش مسطح، پهن و صاف است و فیروزه‌هایی که نازک باشند مسطح تراشیده می‌شوند و اگر کلفت‌تر باشند تقریباً بیضی تراشیده می‌شوند که روی آن حدبه دارد و هر چه حدبهٔ آن بیشتر باشد مرغوب‌تر است. فیروزهٔ عربی را اغلب مسطح می‌تراشند و قطعات بزرگ عربی اکثرا معیوب است و خوش رنگ نیست اما جواهری‌ها و حکاک‌ها معایب آنها را (مانند بهق و برص) با نقش‌هایی که روی فیروزه می‌کنند، از طلا و اکلیل پر کرده و می‌پوشانند و اگر خطی روی آن رسم کنند (مخصوصاً حروف را) و نقاط گل و بته را روی آن قرار دهند، عیب‌ها مستور می‌گردد. سنگی در معدن ۲۵ قران فروخته شد، بعضی جاهای آن خوش‌رنگ و در بعضی نقاط آن رگ سفید و لکه سیاه و سبز داشت. یک حکاک مشهدی آیهٔ قرآنی بر آن نقش نمود و بین حروف و کلمات طوری گل و بته رسم کرد که تمام عیوب آن سنگ را ناپیدا و مستور ساخت و آن فیروزه ۶۰ تومان فروخته شد.

در ناحیهٔ معدن هیچگونه کار برای تراش فیروزه انجام نمی‌گیرد. فیروزه‌ای که از دیگر موادمعدنی جدا شده به مشهد ارسال می‌شود که در آنجا بر حسب وضع روز بازار و کیفیت کالا به مقدار کم یا زیاد به فروش می‌رسد. فیروزه‌ای که در مشهد تراش خورده باشد. غالباً ناهموار و ضمخت است و اگر فیروزه‌ای ظریف باشد قطعاً برای تراش به مسکو که گروه کثیری از ایرانیان مقیم آنجا هستند فرستاده شده است. در مسکو فیروزه‌ها را با دقت و ظرافت تراش می‌دهند و بر حسب کیفیت آن طبقه‌‌بندی می‌کنند و آنگاه برای تجار ایرانی مقیم وین می‌فرستند که در شهرهای معتبر اروپا به فروش می‌رسانند.

قطعه‌های انتخاب شده را به دهکده می‌برند و در آنجا آنها را می‌شویند، این شستشو برای نمایاندن پاکی و خلوص رنگ‌ها ضروری است. بلاخره پس از انتخاب قطعی بهترین آنها، این قطعات را به کمک یک چرخ چوبی صیقل می‌دهند و گاه نیز سعی می‌کنند با تراش آنها را به شکل بیضی تقریبا مخروطی درآورند که مطلوب‌ترین تراش برای فیروزه به شمار می‌آید، اما چون ضخامت آن را با نگاه کردن نمی‌توان تشخیص داد چون هیچ وسیله‌ای نیز وجود ندارد. بنابراین موفقیت در تراش به تصادف بستگی دارد چراکه اغلب باعث ضایع شدن سنگ‌ها می‌شود در حالی که اگر سنگ‌ها همچنان صاف باقی بمانند احتمال دارد که نسبتاً خوب به فروش برسند.